Wat is de status van data-ethiek? De CDO heeft een cruciale rol

Piek Visser-Knijff is data-ethicus (Filosofie in actie) en adviseert organisaties bij het vormgeven van de data-ethische strategie. Daarnaast is ze docent voor onze populaire opleiding tot Chief Data Officer. Daarin verzorgt ze een sessie over data-ethiek.

Piek vertelt: ‘In deze module sta ik onder meer stil bij het vormgeven van een data- ethische visie, de beschikbare tools voor de implementatie van deze visie, hoe je een data-verantwoorde organisatie bouwt én wat daarin de rol van de CDO’er is. Kortom, een volle agenda.’

Vanuit de redactie legden we Piek een aantal vragen voor die ze, vooruitlopend op de uitgebreide opleiding, hieronder helder beantwoordt.

Wat is de status van ethiek bij de overheid?

‘Wat ik veel zie bij de overheid, waarvoor ik in allerlei lagen werkzaam ben, is dat er een schaduw vanuit het toeslagenschandaal over de overheidsorganisaties hangt. Dat zorgt enerzijds voor angst, omdat organisaties redeneren dat ze niet hetzelfde als de Belastingdienst mee willen maken. Men is erg gemotiveerd om het juiste te doen voor de burger en wil tegelijkertijd niet in een dergelijk schandaal terechtkomen. Het toeslagenschandaal heeft veel ernstig leed bij mensen berokkend en voor een vertrouwensbreuk gezorgd in de overheid, zelfs in brede zin. Er worden dus lessen getrokken uit het toeslagenschandaal en dat heeft natuurlijk álles met ethiek te maken. Men heeft behoefte aan houvast: hoe maak je de juiste keuzes, hoe neem je verantwoordelijkheid, waar staat de organisatie voor.’

En in het bedrijfsleven?

‘Bij het bedrijfsleven speelt in wezen hetzelfde, met een kleine nuance in de motivatie. Daar ligt de focus iets meer op klantvertrouwen en verantwoord datagebruik. Ook in het bedrijfsleven zijn er immers wat schandalen geweest in de afgelopen jaren en het ongebreideld verzamelen van data is simpelweg niet meer van deze tijd. Het gemiddelde commerciële bedrijf voelt inmiddels de verantwoordelijkheid om zorgvuldig om te gaan met het vertrouwen dat klanten geven. En voorzichtig omgaan met privacygevoelige data en kiezen voor verantwoorde datatoepassingen hoort daar bij.’

‘Samenvattend: bij commerciële bedrijven zie je dat er vooral gekeken wordt naar de klantrelatie en het niet beschamen daarvan, terwijl de overheid echt naar de burger kijkt, die in grotere mate afhankelijk is van diezelfde overheid. Je kunt als burger immers niet voor een alternatief kiezen, waar je dat wel kunt in het bedrijfsleven. Kortom, hoe je het ook wendt of keert: de noodzaak, of urgentie eigenlijk, wordt inmiddels wel degelijk gezien. Dat is een goed uitgangspunt.’

De opleiding tot Chief Data Officer volg je op 28 september, 5, 12 oktober, 2, 11, 17, 23 november & 1 december 2022 in Amsterdam én online.

Wat zijn je toekomstverwachtingen?

‘Als je kijkt naar de rol van de CDO, de Chief Data Officer, dan zie je dat deze nog niet heel vastomlijnd is. Dit geeft uitdagingen, maar tegelijkertijd ook kansen, omdat deze professional ruimte heeft om te bepalen hoe data, en de manier waarop ermee wordt omgegaan, passen bij de kernwaarden, missie en visie van de organisatie. Daar horen vragen bij als: hoe gaan we met onze informatie om? Hoe doen we dat integer? Hoe doen we dat zorgvuldig? Wat mag de klant of burger daarin van ons verwachten?

‘Wanneer je als organisatie dit soort vragen gaat stellen dan ben je al met ethiek bezig. Ethiek is daarmee een belangrijk onderdeel van het huidige takenpakket van de CDO en je zal je daar als CDO ook toe moeten verhouden. Tegelijkertijd zijn er ontwikkelingen richting functies als Chief Ethics Officer, of AI & Ethics Officer. Daarmee vindt er dus een specialisatie plaats binnen het vakgebied. In de praktijk zie ik dat de meeste bedrijven zich in rap tempo meer bewust zijn van het nut van een dergelijke functie of het verder vormgeven van ethiek en eventuele rollen daarbij. ‘

De achtdaagse opleiding tot CDO is inclusief een uitgebreid naslagwerk, bestaande uit literatuur, lesmateriaal en checklists om nog eens te raadplegen bij je werkzaamheden. Ook deze opleiding valt onder het STAP-budget ter hoogte van € 1.000.

Hoe zie jij ethiek in relatie tot data en strategie?

‘De neiging is om meteen strategie of visie te willen bepalen. Wat helpt in het creëren van het bewustzijn is klein beginnen en ervaringsgericht gaan werken. Zo doen we dat ook in de opleiding zelf door op een concreet dataproject te reflecteren. Dit levert ethische inzichten op ten aanzien van het project, en leert ons ook veel over de organisatie en werkwijze. Doordat je door een ethische bril kijkt breng je veel zorgvuldigheid in het project zelf en ervaar je tegelijkertijd door uit te zoomen via welk moreel kompas de organisatie werkt en kun je daarin gaan sturen. Via casuïstiek kun je ervaring opdoen en leren wat de organisatie nodig heeft. Daarna volgt de stap om de strategie te bepalen. Dit betekent dat je formuleert wat verantwoord datagebruik voor jouw organisatie betekent en hoe je data-ethische reflectie een plek geeft in de organisatie.’

Als (aankomend) CDO ook les krijgen van toonaangevende specialisten en Chief Data Officers uit de praktijk van data, technologie en strategie? Dat kan.

Waarom is ethiek een belangrijk element voor een (aankomend) CDO’er om kennis van te hebben?

‘Als CDO’er moet je in staat zijn om op verschillende niveaus te opereren binnen de organisatie en met mogelijke tegenstrijdige visies of belangen om kunnen gaan. Wanneer een dergelijke professional niet alleen spreekwoordelijk op de data zit, maar ook in staat is vanuit de ethiek te reflecteren op de mogelijkheden van data en hoe dit verantwoord kan en in staat is daarbij anderen mee te nemen, dan ga je echt serieuze stappen zetten met elkaar. Op die manier laat je je niet leiden door de data, maar check je voortdurend of de manier waarop er intern met data wordt omgegaan nog altijd aansluit bij de visie van de organisatie. De CDO’er kan ethiek gebruiken als een soort peilstok die aangeeft of je nog wel de goede kant op gaat. Daarmee voorkom je dat organisaties datagedreven zijn om ‘datagedreven te zijn’, waardoor je het grotere geheel en belangrijke kernwaarden uit het oog verliest.’

Opleiding geslaagd als cursisten kritisch naar data kijken

‘In de opleiding zet ik in op bewustwording en op het voeren van de dialoog. Het gaat er om dat de hele organisatie integer handelt en bewuste afwegingen maakt. En daar kun je als Chief Data Officer een belangrijke rol in spelen, ook tijdens lopende of voorgenomen projecten. Bijvoorbeeld door even de tijd te nemen om samen te bespreken of hetgeen je aan het doen bent nog past binnen de kernwaarden en wat mogelijke onbedoelde effecten of risico’s zijn. De CDO’er heeft daarin een verbindende factor en kan die dialoog agenderen.’

‘Voor mij is deze opleiding geslaagd als cursisten in staat zijn om de kritische en reflecterende houding aan te nemen. Die bewustwording wil je in de gehele organisatie, een CDO heeft daarin een voortrekkers rol: daar begint het! De CDO’er kan een proces van ethische reflectie inbedden in de organisatie. Die kritische reflectie vanuit een holistisch perspectief is ónmisbaar voor verantwoord datagebruik.’

De opleiding tot CDO is speciaal voor de business partner die de organisatie wil transformeren tot een datagedreven organisatie en van data een strategische asset wil maken.

Starterstips: drie simpele vragen om met ethiek te beginnen

‘Om te beginnen kun je morgen al een pas op de plaats maken en tijd inplannen voor een kort overleg waarin je met elkaar uitwisselt hoe wenselijk een bepaald middel is. Dat antwoord krijg je al door drie simpele vragen te bespreken: Kan het? Mag het? En is het wenselijk? Het kunnen gaat dan over de technische aspecten van dat wat je met data kunt doen en de haalbaarheid. Het mogen gaat over de juridische aspecten en de overige randvoorwaarden waarbinnen het project mag plaatsvinden en hoe je op verantwoorde wijze met deze kaders omgaat. Denk dan aan wet- en regelgeving, afspraken of andere convenanten die gesloten zijn. En de laatste vraag (is het wenselijk?) gaat over de wenselijkheid van het project of de mogelijke effecten ervan. Hierbij kan iedereen zich uitspreken over verwachtingen, zorgen of zelfs een bepaalde mate van buikpijn die het project oplevert. Dit is een eerste stap. Een kort gesprek hierover. Je kan dit later uitbouwen met gesprekstools en het inbedden in of laten aansluiten bij andere processen (zoals de DPIA).’

‘Als je het gesprek aangaat dan merkt men dat ethiek niet alleen gaat over de zorgvuldigheid rondom een dataproject en de wenselijkheid ervan, maar ook over verbinding en zingeving als organisatie. Waar dragen we met dit project aan bij?’

Benieuwd naar deze opleiding in een zich razendsnel ontwikkelend vakgebied? Kijk hier voor meer informatie. Of download hieronder de brochure.