Data-ethiek: praktische richtlijnen voor goed handelen in een datagedreven wereld

Door de explosieve toename van data en het gebruik van AI is data-ethiek onmisbaar geworden in de bedrijfsvoering van moderne organisaties. Wat is het doel van data-ethiek en wat levert het op? We vroegen het aan Pim Kruijt, filosoof, ethicus en gastdocent bij Outvie. Pim neemt ons mee langs de ins & outs en het belang van data-ethiek voor de organisatie.

Wat kunnen we met data-ethiek?

Met data-ethiek proberen we handvatten te formuleren om vraagstukken rondom data in de praktijk aan te kunnen vliegen. Wanneer een technologie praktisch inzetbaar is en de regelgeving breed genoeg gedefinieerd is om te kunnen gebruiken, verandert de vraag van haalbaarheid of juridische afbakening naar een vraag van wenselijkheid. Welke omgang met data vinden wij als organisatie wenselijk?

Daarnaast hangt deze wenselijkheid al snel af van een specifieke context of doel. En hoewel we hier wat in kunnen herkennen van de geest van de AVG, is de praktijk een stuk complexer. Data-ethiek kan hier zorgen voor praktische richtlijnen om het eigen handelen aan te toetsen. Dit kan zowel op individueel niveau, op team- of organisatieniveau als op het niveau van maatschappelijke impact.

Waarom is data-ethiek belangrijk voor AVG, data en AI compliance?

Bij ethiek draait het om de juistheid van handelen. Hoewel de AVG en AI compliance hier duidelijke guidelines zijn met betrekking tot de omgang met data, blijven deze guidelines wel vaak op een bepaald meta-niveau hangen. De dagelijkse praktijk is complexer en vraagt een concretisering van deze guidelines, bijvoorbeeld om data-vraagstukken rondom de inzet van een technologie als AI, Machine Learning of een toepassingsgebied te kunnen verantwoorden. Met data-ethiek is het mogelijk om de geest van AI-compliance en de AVG om te zetten naar praktische richtlijnen om het eigen handelen te kunnen toetsen in de dagelijkse praktijk.

Wat levert data-ethiek de organisatie en bestuurders op?

Het concreet maken van wat een goede omgang met data en de onderliggende technologie en infrastructuur is. Nadenken over wat wenselijk is met betrekking tot nieuwe technologie en richtlijnen op te stellen om het eigen handelen te toetsen op basis van bijvoorbeeld de eigen visie, missie of waarden, zorgt ervoor dat je sneller op een verantwoorde manier aan de slag kunt. Door nu met data-ethiek aan de slag te gaan kun je waarborgen dat je omgang met data en technologie in lijn is met de businessvisie van de organisatie in de toekomst.

Wat zijn uitdagingen bij het borgen van data-ethiek in de organisatie?

Een overkoepelende visie is hierbij een uitdaging. Binnen een organisatie bestaan verschillende manieren van nadenken over wat goed handelen is. Zeer logisch, aangezien iedere professional niet alleen handelt vanuit de ethische afwegingen van hun eigen professie, maar in de praktijk ook vaak vanuit eigen ervaring of persoonlijke overtuiging. Daarnaast is er nog een idee van goed handelen vanuit een afdeling of team, met een onderscheid tussen de invulling hieraan van een PR- of Legal-afdeling bijvoorbeeld, en dan vervolgens ook nog eens die van de organisatie als geheel.

Hoewel het voor zich spreekt dat ieder zijn of haar eigen handelen in dit geheel kan verantwoorden, kan een bewuste visie op de omgang met data hierbij een overkoepelend en consistenter kader bieden dan enkel te vertrouwen op de consistentie in het ethisch handelen van alle verschillende kleinere onderdelen.

Wat zijn voorbeelden van data-ethische vragen in de organisatie?

Een concreet voorbeeld hiervan is; hoe ga je om met e-mails van privé-mailadressen van medewerkers? Wanneer een collega een mail stuurt vanaf een privé-mailadres binnen de organisatie, welke data deel je daar dan mee? Wat vind je hierbij redelijk? Stuur je gerust een uitnodiging voor een teamvergadering door? Of bestanden met klant- of patientdata? Of bedrijfsinformatie, zoals de agendapunten van de aankomende vergadering? Vermoedelijk is het antwoord voor iedereen afhankelijk van een aantal factoren en de specifieke context. Data-ethiek kan deze factoren en context concretiseren en vertalen naar een eenduidige invulling van wat goed handelen is binnen een organisatie.

Wat hierbij goed is om te onthouden, is dat iedere technologie nieuwe uitdagingen rondom de omgang met data met zich meebrengt. Welke data uit je organisatie lever je aan om een aIgoritme goed te trainen? Hoe ga je om met data van medewerkers om bijvoorbeeld de cyberveiligheid te testen? Wie is er binnen de organisatie verantwoordelijk voor een goede omgang met data? Welke data is essentieel voor de organisatie en wordt deze ook zo behandeld? Bij al deze vragen is het verstandig om een antwoord te formuleren vanuit een consistente en overkoepelende visie. Data-ethiek is hierbij het middel voor duidelijke kaders.